ugur ismail 1. nesil yazar

barry powell "helenistik dönem tarihçileri 115 adet saymışlardır" diyor.

yani 115. ortalama ingiliz erkeğinden 10 kat fazla, ortalama türk erkeğinin yarısı kadar bile değil.

şimdilik vardır ancak uzun vadede ne olacağı şüphelidir.

(bkz: determined a science of life without free will)
(bkz: free agents)

özgür irade demek her daim bir dualizm inşa etmek anlamına gelir. bir bedenimiz ve biyolojimiz var bir de bundan bağımsız olarak işleyen bir ruhumuz, aklımız ya da başka bir şey.

çalışmalar şunu gösteriyor, bir şeyi istemek biyolojinin işidir. temek ihtiyaçlar -gıda, giyinme, barınma- hayatta kalma güdüsüyle, sevişmek ise üreme güdüsüyle alakalıdır. geri kalan her şey de sevişmek istemekle.

peki özgür irade nerede? özgür irade yapmayışta. yani acıkmak sizin elinizde değil ancak oruç tutmak sizin elinizde, sevişmeyi isteme sizin elinizde değil ancak tecavüz etmemek sizin elinizde. ama burada başka bir soru devreye giriyor, bizim elimizde olması ne demek? sizin elinizde olması bir dürtü karşısında prefrontal korteksiniz ile bir karar vermek demek. yani bir talep peyda olduğunda hemen ona ilerlemek değil, önce bir "bunu neden istiyorum?" diye düşünmek.


(bkz: özgür irade reddedişi)

bu düşünce işini de yaparken %100 özgür değiliz elbette. özgür düşünce şunlardan doğrudan ve kanıtlanmış şekilde etkilenir:
1- kan şekeri seviyeniz
2- doğduğunuz ailenin sosyoekonomik statüsü
3- sarsıntılı bir kafa yaralanması
4- uyku kalitesi ve miktarı
5- doğum öncesi ortam
6- stres ve glikokortikoid seviyeleri
7- acı çekiyor olmak
8- hangi ilacı kullandığınız
9- perinatal hipoksi
10- dopamin d4 reseptör gen varyantı
11- frontal korteksin darbe almış olması
12- çocuklukta istismara uğrama
13- mao-a gen varyantı
14- belli bir parazitin bulaşması
15- çocukken musluk suyunuzdaki kurşun miktarı
16- bireysel ya da kolektivist bir kültürde yaşamanız.
17- etrafta çekici birinin bulunması
18- korkmuş birinin ter kokusuna maruz kalmanız
.
.
böyle uzar gider. anlaşılması gereken tek cümle ile şudur: insan davranışının biyolojisi çok faktörlüdür.

bir insanın neyi ne için yaptığını şu anlık biyoloji %50'nin biraz üzerinde açıklıyor ancak orta-uzun vadede bu oran %100'e kadar çıkabilir. eğer biliminsanları bu konuda %100'e dayanırlarsa bileceğiz ki insanlarda özgür irade kesinlikle yoktur ve herkesin her hareketi tahmin edilebilir. yok bilimadamları oraya varamazlarsa ki şu an epey uzaklar, özgür irade hayır demek için ve eveti planlamak için var.

kaynak
sapolsky, r. m. (2021). davranış: en iyi ve en kötü haliyle insan biyolojisi. pegasus yayınları.s.570-602

bir cadıyı üç şekilde tanırız arkadaşlar

1- su üstünde durma testi. cadılar vaftizi reddettikleri için su onların vücudunu kabul etmeyecektir. suçlanan kişiyi bağlayıp suya bırakın, su üstünde kalanlar cadıdır batanları da hemen kurtarmak gerekir.

2- şeytan noktası testi. şeytan cadılık bulaştırmak için vücudunuza girer ve o giriş noktası acıya karşın hissizleşir. her yerinden suçluya acı çektirin, eğer bir yerde acıyı hissetmiyorsa şeytan oradan girmiştir ve cadıyı yakaladınız demektir.

3- gözyaşı testi. suçluyu alın ve ona isa'nın çarmıha geriliş hikayesini anlatın. ağlamıyorsa cadıdır.

kaynak
d. robinson, wild beasts and ıdle humours: the ınsanity defense from antiquity to the present (cambridge, ma: harvard university press, 1996)

1950'li yıllarda swathmore koleji'nde çalışan asch deneklere iki adet kart verir. bu kartlardan birinde tek bir çizgi diğerinde ise farklı uzunluklarda 3 çizgi vardır. soru basittir, ilk karttaki çizgi ikinci karttaki çizgilerden hangisiyle eşittir?

insanlar tek başlarına bu deneye girdiklerinde %99 oranında doğru yanıtı buluyorlar. ancak 7 kişilik bir grupla girdiklerinde - ki bu diğer kişilerin hepsi deneyin manipülatif bir parçası- ve bu 7 kişi aynı hatada uzlaştıklarında deneklerin üçte biri aynı hataya uyum sağlıyor ve grubu takip ediyor.

kaynak
sapolsky, r. m. (2021). davranış: en iyi ve en kötü haliyle insan biyolojisi. pegasus yayınları.s.456

sapolsky'e göre itaat grupla, uyum otoriteyle iyi geçinmektir.

kendi yorumum olarak eklemek istediğim ise şudur: uyumsuz dediklerimiz aslında grubun total refahını yükseltmek amacıyla da hareket etme potansiyeline sahiptir. yani uyumsuz, mevcut otoriteyi rahatsız eder ve bu çıkıntılık halinde grupla pozitif ilişkisini bazen itaat ederek bazen de itaat edilecek hale gelerek sürdürdüğü müddetçe liderlik denen özelliği inşa etmeye devam eder.

grup otoriteyle her zaman tam uyumlu değildir ve grup adil olmaya çok daha yatkındır. bu sebeple toplumsal ilerlemenin altında yatan toplumsal dinamik bana göre uyumsuz itaatkarların otorite ile olan ilişkisindeki gücüne paraleldir.

yani, otoriteyle problemi olan ancak grupça "iyi" olarak bilinen çocuklar kazanırsa herkes kazanır. otoriteyle arası iyi olanlar kazanırsa hiyerarşi katılaşır, değişim ihtimali azalır ve özgürlük hissi istisnaen tadılabilecek bir lüks haline gelir. doğu kafası ile batı kafası arasındaki temel farklardan biri de budur.

bu sebeple uyumsuzluk mecburi, itaat; adalet ne kadarsa o kadar.

kaynak
sapolsky, r. m. (2021). davranış: en iyi ve en kötü haliyle insan biyolojisi. pegasus yayınları.s.451

hayırlı uğurlu olsun.

kaliteli ve çok üretmeye devam. burayı hakikatin kalesi, fikir savaşlarının arenası, her sivil entelektüelin not defteri yapacağız!

insanın kim olduğuna göre değişir.

yapılan bir araştırmaya göre deneklere basit bir soru soruluyor. bir araba geliyor ve ya bir insanı öldürecek ya da bir köpeği. hangisini kurtarırsın?

eğer insan kardeş ise %1, dede/nene ise %2, uzak kuzen ise %16 ve yabancı ise %26 oranında köpek kurtarılıyor.

köpeğin kim olduğuna göre de değişen garip veri: kadınlar %46 oranında yabancı bir turist yerine köpeklerinin hayatını kurtarmayı tercih ediyor.

sokak köpekleri konusunun yoğun tartışmalara sebebiyet verdiği bir dönemde, türkiye'de de buna benzer bir çalışmanın yapılması gerekiyor olabilir.

kaynak:
r. topolski et al., "choosing between the emotional dog and the rational pal: a moral dilemma with a tail," anthrozoös 26 (2013): 253.

sapolsky'nin davranış(1) adlı eserinden özetleyerek aktarıyorum.

evrim üç aşamaya dayalıdır: a- genetik yollarla belli biyolojik özellikler miras alınır, b- mutasyonlar ve gen kombinasyonları bu özelliklerde çeşitlenmelere neden olur, c-bu varyantların bazıları diğerlerine göre daha çok uyum kazandırır.

bazı yanlışları düzelterek başlayalım.
1- evrim hayatta kalma ile ilgili olmaktan ziyade üremeyle ilgilidir. (bkz: antagonistik pleiotropi).
2- evrim gelecekte faydalı olacak özellikler seçmez, o sadece anlık durumlara tepki verir.
3- evrim daha karmaşık olanları hayatta tutmak için çabalamaz.
4- evrim bir teori değildir. allah ise bir teori dahi değildir, bir masaldır. evrim hakikatin çerçevesidir, onsuz hiçbir şey anlaşılamaz.(son iki cümle sapolsky'e ait değil)

evrim bir organizmanın özelliklerini iki yolla şekillendirir. cinsel seçilim karşı cinsi etkileyen özellikleri seçer, doğal seçilim gen kopyalarının başka bir yolla geçişini güçlendiren özellikler seçer (örn. sağlıklı olma, hızlı koşma, toplayıcılık beceriler vs.)

bazen bu iki yol birbiriyle çatışır. örneğin yaban koyunlarında bir gen erkeklerin boynuz büyüklüğünü etkiler. bu cinsel seçilimi artırırken yaşam süresini kısaltır. peki hangisi kazanır? ara formlar. tavuskuşu da bir diğer örnektir. burada da antagonistik pleiotropi görülür.

organizmanın seçiliminin 3 ayağını açıklayarak biraz derinleşelim.

--- bireysel seçilim ---

genlerin çok sayıda kopyasını aktarmasının en doğrudan yolu üremeyi maksimum seviyeye çıkarmaktan geçer. bunu şöyle özetleyebiliriz " tavuk, bir yumurtanın bir diğer yumurta üretme şeklidir". davranış sadece bir epifenomen, genlerin kopyalarını bir sonraki kuşağa taşıma aracıdır. hayvanlar türlerinin diğer üyelerini umursamaz tek dertleri kendi soy ağaçlarının devam etmesidir. (bkz: langur maymunları neden çocukları öldürür?) (bkz: bruce etkisi nedir?)

--- akraba seçilimi ---

kardeşinizle genlerinizin %50'sini paylaşırsınız. yani evrimsel olarak sizin bir çocuk sahibi olmanızla kardeşinizin iki çocuk sahibi olması aynı şeydir. primatlarda dahil pek çok türde açıkça gözlenebileceği gibi akrabalar arasında dayanışma son derece güçlüdür. en iyi örnek vekil annelik konseptinde görülür. yeni doğum yapmış bir dişi ergen bir başka dişiye bazen yavrusunu emanet eder. bu işte iki taraf da kazançlıdır anne bebek sorumluluğu olmadan gıda aramaya gidebilir ergen dişi ise annelik tecrübesi edinir. peki bilin bakalım anneler çocuklarına vekil annelik yapması için kimi seçerler? evet doğru bildiniz, kız kardeşlerini. yani vahşi doğada da teyzeler anne yarısıdır.

akrabalığın primatlar arasında çokça bilindiğine dair bir diğer veri dorothy cheney ve robert seyfarth'ın araştırmasından geliyor. a primatının yavrusuna kötü davranan b primatına a'nın akrabaları kötü davranıyorlar. üstelik bu durum bazen b'nin akrabalarına kadar kötü davranamaya gidiyor. kan davasının kökeni hakkında da bir şeyler çıkarabiliriz buradan. *.

sincaplar ve çayır köpekleri ise bir yırtıcı gördükleri zaman ses çıkararak yırtıcının dikkatini çekme pahasına gruplarını uyarıyorlar ancak bunu yakınlarda akrabaları varsa daha çok yapıyorlar.
(bkz: akraba spermlerin birbirini tanıması mümkün mü?)


--- karşılıklı özgecilik ---

canlı formlarının karşılıklı fedakarlıklar yaparak ortaklaşa bir şekilde hayatta kalmaları mümkün mü? insanlarda mümkün olduğunu biliyoruz ki buradayız ancak mesele çok daha temel bir noktada başlıyor. size escherichia coli bakterisi üzerinde yapılan bir çalışmayı anlatmak istiyorum. aynı bakterinin üç türü laboratuar ortamında üretiliyor. bu üçünün birinci bakteri ikinciyi yok edebiliyor. ancak bunu yaparsa üçüncü bakteri de kendisini yok edecek. bu üç bakteri aynı ortama sokulduğunda durumu idrak edip sırf bu üçlü sistemde daha uzun süre hayatta kalabilmek için kendi üremelerini sınırladıklarını görüyoruz(2,3).

buradaki kural basit. "sen beni kollarsan ben de seni kollarım. yapmak zorunda olmasam seni kollamayı tercih etmezdim. senin de aynısını yapıp yapmadığını kontrol ediyorum." karşılıklı özgeciliğin örneklerini pek çok farklı türde de görebiliyoruz. balıklar sürü halinde yüzer, kuşlar belirli formasyonlarda uçar, mirketler yırtıcılar yaklaştığında hedef olma pahasına sürüyü uyarır. bu sürecin çalışması için iki temel kural gerekiyor. a- üyeler birbirleriyle tekrar karşılaşacaklarını bilmeliler b- üyeler birbirlerini tanıyabiliyor olmalılar.

ayrıca canlılar her fırsat bulduklarında hile yaparlar. hilenin doğal olduğu yerde ise ilk özgecilik yapan dezavantajlı duruma düşer. peki nasıl oluyor da canlılar bu ikilemi aşmayı başarıyorlar? burası çokomelli arkadaşlar.

şurayı hızlıca bi okuyup geliverin.
(bkz: en iyi işbirliği stratejisi hangisidir?)
üstteki sorunun yanıtı şu: işbirliği ile başlayın ve sonrasında karşınızdaki işbirliği yaparsa siz de yapın, ihanet ederse siz de edin.

peki ama işbirliği ilk etapta nasıl başlıyor? ilk işbirliği yapan karşı tarafın daima ihanet et stratejisi ile oynamadığını nereden biliyor? bunu bilmesinin imkanı yok. sapolsky gerçek hayatta karşılaşılan çözümü şöyle örneklendiriyor. diyelim ki 100 kişilik bir grupta iki misliyle mukabeleci 98 adet de daima hain var. misliyle mukabeleciler mahvolacaktır...taa ki birbirlerini bulana kadar. işbirlikçiler birbirini bulduğu andan itibaren daima hainler ya misliyle mukabeleci olacaklar ya da bu iki oyuncu tarafından piyasadan silineceklerdir. bir işbirliği yuvası popülasyon üzerinden dışarı doğru kendini belli edecektir.

elbette evrim meselesi anlattıklarımla sınırlı değildir hatta üstteki metin evrimin %1'ini bile aydınlatmaz ancak sözlük formatı için bu yazının bile çok uzun sayıldığının farkındasınız. bu sebeple evrim'in temellerinden bahsedip konuyu derinleştirdikçe buralara ilgili soruları ve başlıkları bırakarak sizin de evrimi anlamak için yaptığım bu yolculuğa davet edeceğim. başlığı takip etmenizi öneririm :)


kaynak
1- sapolsky, r. m. (2021). davranış: en iyi ve en kötü haliyle insan biyolojisi. pegasus yayınları.
2- b. kerr et al., "local dispersal promotes biodiversity in a real-life game of rock-paperscissors," nat 418 (2002): 171;
3- j. nahum et al., "evolution of restraint in a structured rock-paperscissors community," pnas 108 (2011): 10831.

çift bağlılığının olduğu kır kırlangıçları ve bir baştankara türünde * görünen edepsizlik. sebepleri için: (bkz: üçüncü veya dördüncü kuzenle evlenmek)

adelfik çok erkeklilik demektir. kuzey hindistan, tibet ve nepal'in yoksul bölgelerinde görülür. bir kadının ailedeki tüm erkeklerle aynı anda evlenmesi şeklinde uygulanır. yani başka bir toplumda yaşasaydık ben, babam ve erkek kardeşlerim hepimiz aynı kadınla evlilik ilişkisi içinde olabilirdik.

insan gerçekten çeşit çeşit.

kaynak:
sapolsky, r. m. (2021). davranış: en iyi ve en kötü haliyle insan biyolojisi. pegasus yayınları.s. 336

yeni bir erkeğin kokusunu alan dişinin düşük yapması hali.

dişinin, yakınlardaki erkeğin nasılsa doğacak çocuğu öldüreceğini bildiğinden hamileliği uzatmaması.

kaynak:
sapolsky, r. m. (2021). davranış: en iyi ve en kötü haliyle insan biyolojisi. pegasus yayınları.s. 332

ve sinem, sokak dövüşçüsü, tuvofi, ama arkadaşlar iyidir serileriyle bilinen, tekil hikayelerinde de rahatlıkla görülebilecek derin ironi ve alayla türk mizahının parlayan yıldızlarından olan uykusuz çizeri, karikatürist.

instagram adresine buradan, twitter adresine de buradan ulaşılabilir.

buradan ulaşılabilecek ülkemiz hakkındaki pek çok veriye ulaşabileceğiniz şahane site.

fakirleşmiş, acıkmış, saldırganlaşmış bir topluma, kendini koruyamayacak azınlıkları hedef gösteren ancak asla ırkçı olmayan, başkanı ümit özdağ olan parti.

"kanunlara aykırı yaşamak için dürüst olmanız gerekir" veczinin sahibi, hakkında anadolu kökenli olduğu yönünde iddialar bulunan amerikalı folk müzik sanatçısı.