ugur ismail 1. nesil yazar

frontal korteksin işlevlerini temel olarak hafızayı çalıştırmak, bilgiyi işlemek, karar verilen bir eylemi başlatmak, memnuniyeti ertelemek, uzun vadeli planlama yapmak, duyguları düzenlemek ve dürtüleri dizginlemek başlıkları altında toplayabiliriz. (1) sapolsky frontal korteksin işini tek cümleyle şöyle özetler: zor şartlar altında dahi sizi doğru olana yönlendirir.

frontal korteks beynin en son evrilen bölgesidir. primatlar ortaya çıkana kadar en son gelişmişlik evresine ulaşmamıştır. insanların frontal korteksi diğer insansı maymunlar baz alındığında çok daha büyüktür(2). beynin en son gelişen bölümüdür hatta yirmili yaşların ortalarına kadar tam olarak işliyor bile sayılmaz. 25 yaşından sonra ülkücü, şeriatçı ve sosyalistlerdeki ani merkeze kayışla bu durumun bir bağlantısı olabilir mi? *

önemli bir detay beynin bu bölümünde economo nöronları adı verilen bir nöron türü vardır. başlarda sadece insanlarda olduğunu düşünülmüştü ancak sonradan fillerde, yunuslarda, diğer primatlarda ve balinalarda da ortaya çıktı. bu hayvanların en büyük ortak özellikleri ise karmaşık sosyal ilişkiler geliştirmiş olmalarıdır.

frontal korteks(fk)in en önünde prefrontal korteks bulunur. bu bölüm fk'nın en yeni kısmıdır. bilinçli karar vermeyi sağlayan en önemli kısım burasıdır. prefrontal korteks kararı verip fk'nın ilgili kısımlarına iletiyi gönderir. bu süreç 700 milisaniye sürer. yani insanların beyinlerini izleyebilirseniz verdikleri kararları onlar bilinçli olarak anlamadan 700 milisaniye öncesinden %80 doğruluk oranı ile tahmin edebilirsiniz. prefrontal korteks(pfc) aynı zamanda odaklanmayla da ilgilidir. karşıdan karşıya geçerken yaptığınız tüm kontroller pfcyi hareketlendirir. verileri tasnif etme işi de kendisindedir.

frontal korteks hücreleri pahalı hücrelerdir, fazla enerji yakarlar. bilişsel yük konsepti de buradan doğar. eğer fk'ya iki iş birden verirseniz verim düşer. daha da önemlisi bilişsel yükü artırırsanız insanlar daha az toplum yanlısı, daha az merhametli, yalan söylemeye daha yatkın olacaktır(3).

primat türleri arasında ortalama sosyal grubun boyutu büyüdükçe fk da büyüyor. aynı şey insanlarda da geçerli. kişilerin gündelik olarak yazıştıkları kişi sayısı ile pfc arasında doğru orantı var(4). peki pfc'nin büyüklüğü mü insanı sosyalleştirir, sosyal insanın mı pfcsi büyür? doğru yanıt ikincisi. yani siz de daha çok insanla görüşerek beyninizin ahlaklı tarafını daha da büyütebilirsiniz.

kaynaklar:

1- sapolsky, r. m. (2021). davranış: en iyi ve en kötü haliyle insan biyolojisi. pegasus yayınları.s43

2- j. rilling and t. ınsel, "the primate neocortex in comparative perspective using mrı," j hum evol 37 (1999): 191; r. barton and c. venditti, "human frontal lobes are not relatively large," pnas 110 (2013): 9001; y. zhang et al., "accelerated recruitment of new brain development genes into the human genome," plos biol 9 (2011): e1001179; g. miller, "new clues about what makes the human brain special," sci 330 (2010): 1167; k. semendeferi et al., "humans and great apes share a large frontal cortex," nat nsci 5 (2002): 272; p. schoenemann, "evolution of the size and functional areas of the human brain," ann rev of anthropology 35 (2006): 379.
3-n. meand et al., "too tired to tell the truth: self-control resource depletion and dishonesty," jesp 45 (2009): 594; m. hagger et al., "ego depletion and the strength model of self-control: a meta-analysis," psych bull 136 (2010): 495; c. dewall et al., "depletion makes the heart grow less helpful: helping as a function of self-regulatory energy and genetic relatedness," pspb 34 (2008): 1653; w. hofmann et al., "and deplete us not into temptation: automatic attitudes, dietary restraint, and self-regulatory resources as determinants of eating behavior," jesp 43 (2007): 497.

4-p. lewis et al., "ventromedial prefrontal volume predicts understanding of others and social network size," neuroimage 57 (2011): 1624; j. sallet et al., "social network size affects neural circuits in macaques," sci 334 (2011): 697.

soru: tramvay hattı üzerinde 5 kişi raylara bağlanmış durumda. eğer bir masum kişiyi raylara iterseniz 5 kişinin hayatını kurtaracaksınız. yapar mıydınız?

katiyen elimi dahi sürmem. şahsi olarak bir kişiyi öldürmenin yükü 5 kişiyi kurtarmanın hazzından büyüktür benim gözümde.

soru: birisine öldürme niyetiyle ateş açıp ıskalayan kişi mi daha büyük ceza almalıdır yoksa tamamen yanlışlıkla birini öldüren mi?


ben kötü niyetli teşebbüsün daha ağır bir suç olduğu kanaatindeyim. yanlışlıkla birini öldüren kimse sadece sebep olduğu ölüm dolayısıyla bile kendi vicdanı tarafından rahatsız edilecek, sosyal ortamında bu duyulduğu zaman kendisiyle ilgili bakış açısı değişecektir. kimse zarar görmemiş olsa bile zarar verme kararının alınması ve uygulamaya dökülmesi başarısızlık halinde bile cezalandırılmalıdır.

ahlaki tartışmaları başlatan sorular epey uzun olduklarından başlıklarda yer vermek mümkün değil. bu sebeple yeni bir format öneriyorum.

bu başlık altında soruyu uzunca sorup soru başlığına genel geçer bir isim vereceğiz.

örneğin;
----------
birisine öldürme niyetiyle ateş açıp ıskalayan kişi mi daha büyük ceza almalıdır yoksa tamamen yanlışlıkla birini öldüren birisi mi?
(bkz: etik tartışmalar no-1)
---------
meşhur tramvay problemini konuşmakta da fayda olabilir. bilmeyenler için direkt zor olanından başlayalım; tramvay hattı üzerinde 5 kişi raylara bağlanmış durumda. eğer bir masum kişiyi raylara iterseniz 5 kişinin hayatını kurtaracaksınız. yapar mıydınız?

(bkz: etik tartışmalar no-2)
-------------------------

bilinen ilk frontal hastadır.

geçirdiği bir iş kazası sonrası kafasına bir demir çubuk saplanmış ve prefrontal korteksine zarar vermiştir. hasta sonrasında iyileşmesine rağmen karakteri tamamen değişmiştir.

küfürbaz, inatçı, sürekli plan yapıp hiçbirine uymadan yeni planlara geçen, disiplinsiz bir insana dönüşmüştür.

temporal lopta korteksin altında bulunan arketipik bir limbik yapıdır. kaygı, korku ve saldırganlık ile doğrudan bağlantılıdır.

travma sonrası stres bozukluğu(ptsd) hastalarında amigdalanın aşırı hareketli olduğu ve daha geç yatıştığı, uzun vadeli ptsd hastalarında ise amigdalanın fiziksel olarak büyüdüğü görülmüştür.

amigdala doğuştan gelen ve sonradan öğrenilen korkular arasında ayrım yapar(1). doğuştan gelen korkularla yüzleşildiğinde antik orta amigdala devreye girerken sonradan öğrenilmiş korkularda, daha yakın zamanda evrilmiş bazolateral amigdala(bla) devreye girip mesajı yine antik orta amigdalaya iletir(2). bu da bize bla'nın uyarıcının türüne değil anlamına tepki verdiğini gösterir.

amigdala sosyal karar alımlarında güvensizlik ve ihtiyat duygularını uyandırır(3). yani insanın varsayılan durumu güvenmektir, amigdala aracılığı ile güvenmemeyi öğreniriz.


kaynaklar

1- j. ıpser et al., "meta-analysis of functional brain ımaging in specific phobia," psychiatry and clin nsci 67 (2013): 311; u. lueken, "neural substrates of defensive reactivity in two subtypes of specific phobia," scan 9 (2013): 11; a. del casale et al., "functional neuroimaging in specific phobia," psychiatry res 202 (2012): 181; j. feinstein et al., "fear and panic in humans with bilateral amygdala damage," nat nsci 16 (2013): 270.

2- s. rodrigues et al., "molecular mechanisms underlying emotional learning and memory in the lateral amygdala," neuron 44 (2004): 75; j. johansen et al., "optical activation of lateral amygdala pyramidal cells ınstructs associative fear learning," pnas 107 (2010): 12692; s. rodrigues et al., "the ınfluence of stress hormones on fear circuitry," ann rev of nsci, 32 (2009): 289; s. rumpel et al., "postsynaptic receptor trafficking underlying a form of associative learning," sci 308 (2005): 83.

3- r. adolphs et al., "the human amygdala in social judgment," nat 393 (1998): 470

eğer karşılığında para aldığınız işi ertelemiyorsanız bu bir hastalık değildir. insanların erteleme hastalığı olarak adlandırdıkları şey genelde motivasyon eksikliğidir.

sarsılmaz temel anlamına gelir.

sloterdijk için önemli bir kavramdır, zira: "eyleme geçmek için bir sarsılmaz bir temel gerekir. eylem ihtiyacı, fazla enerjinin boşalma yolları arayışı mutabık kalınan zeminde muhatap bulamıyorsa doğrudan yeni bir sarsılmaz temel arayışına geçecektir. metafizikçiler insanlar için işte bu temelleri sağlarlar. mutlak temel mantığı yahut tanrının bugünkü anlamı eyleme bir bahane yaratmaktır."

sloterdijk, p. (2008). kapitalist dünyanın iiç-evreninde (1. bs). kırmızı yayınları.s.290

kendisini "vigilia; uluslararası siyaset, gündem, dış politika ve savunma sanayi hakkında çalışmalar yapan, makaleler ve çözüm önerileri hazırlayan, haberler paylaşan genç bireylerin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir platformdur." olarak tanıtan özgürlükçü platform.

http://vigilia.com.tr/ adresinden web sitelerine, @vigiliacomtr adresinden ise twitter hesaplarına ulaşılabilir.

yolları açık, fikirleri derin olsun.

ayrıca latince teyakkuz anlamına gelen kelime.

ulusların zenginliği kitabıyla tanınan ancak ahlaki duygular kuramından gücünü alan iskoç düşünür.

jason brennan'a göre radikal toleransı, gönüllülüğü, radikal saygıyı, radikal eşitliği, barışı, sorumluluğu ve radikal özgürlüğü savunan fikir.

bir siyasi görüşten ziyade insanı ve toplumu anlamaya yönelik bir tavırdır.

sloterdijk'e göre "tüm iş hayatını, herkesin istediği gibi yaşama ve kendini ifade etme şeklini, satın alma gücü içkinliğine dönüştürme projesidir".

peter sloterdijk'in "toprakların ele geçirildiği keşifler dönemi" anlamında kullandığı kavram. 1944'te bretton woods'ta imzalanan anlaşma çerçevesinde "altın temelli" dünya para sisteminin getirilmesiyle karasal küreselleşme dönemi kapanmış sayılabilir.

her yıl önde gelen zihin felsefecisi veya felsefe yönelimli bir bilişsel bilimci tarafından paris'te gerçekleştirilen bir konferanslar dizisidir. bu konferanslar dizisinin ilki fransız felsefeci ve mantıkbilimci jean nicod'un (1893-1931) yüzüncü doğum günü olan 1993'te gerçekleştirilmiştir.