true scotsman 1. nesil yazar

yanılmıyorsam frans de waal'in "bonobo ve ateist" kitabında insanın, bonobo ve şempanzeden hangisi ile benzediğine dair uzun bir inceleme var.

bonobolar daha uzlaşmacı ve diplomatik sosyal davranışlar gösterirken, şempanzelerde realist politika daha ön planda. waal; insanı hep şempanzeyle en yakın yere koyan genelgeçer biyolojik kabulü sorgulayıp, 'acaba bonobolara daha çok mu benziyoruz?' sorusunu sordurmuştu bana.

kumarbazın safsatası. monte carlo fallacy olarak da bilinir.

monte carlo yanılgısı, bir olayın gerçekleşme olasılığının, olayın geçmişte ne kadar sıklıkla gerçekleştiği dikkate alınarak yanlış bir şekilde tahmin edilmesine verilen isimdir.

18 ağustos 1913 yılında monaco'daki monte carlo casino'da bir rulet masasında üst üste 26 defa siyah gelmesi, oyuncular akıl yürütürken muhtemelen "artık siyah gelmez herhalde" refleksine neden oldu. halbuki, bir sonraki elde siyah gelme olasılığı, kırmızı gelme olasılığı ile aynıdır, önceki ellerde ne gelirse gelsin.

ilk olarak martingale sisteminin de mucidi olan matematikçi paul levy tarafından "the gamblers' fallacy: the nature of gambling and the law of probability" isimli bir makalede tanımlandığı hakkında bir bilgi var, ancak bunu doğrulayamıyor veya makaleyi bulamıyorum. bulursanız lütfen benimle de paylaşınız.

yalnız ve güzel ülkemden bir örnek:

-akp'nin 20 yıldan fazla iktidarda kalması olanaksız, zira çok partili siyasi hayatta daha önce hiçbir parti bu kadar uzun süre iktidarda kalmadı.

ayton, p., & fisher, ı. (2004). the gambler's fallacy and the hot-handed fallacy: two faces of
subjective randomness. memory & cognition. 32, 1369-1378.

whataboutism, bir çeşit 'tu quoque(sen de)' safsatasıdır.

bir eleştiriyle karşılaşınca, eleştiren kişiye alakasız bir eleştiri getirerek, eleştiriyi bertaraf etmeye çalışmak. bu yönüyle 'ad hominem' safsatasına da benziyor. tencere dibin kara, seninki benden kara durumu. tolstoyevski, yapılmış en fularlı aksan şakası ile '15 temmuz'da neredeydin'e gönderme yaparak: 'argumantum ad neredeydun' olarak tanımlıyor.

gelmiş-geçmiş en büyük satranç ustalarından olan garry kasparov'a göre: sovyetler birliği'nde 70'lerde sık sık başvurulan bir safsataydı bu. (kaynaktaki kitabı şiddetle öneriyorum)

örnek:
a: rusya, ukrayna'da meşru olmayan bir savaş başlattı. neden bu konuda sessizsiniz?
b: sen kaz dağları'nda siyanürle altın aranırken bunu protesto ettin mi?

bunun canlı bir örneğini ibrahim kalın'ın dw ropörtajında izleyebiliyoruz. darbe girişimi esnasında konuyla alakası olmayan kişilerin de yargılanmadan ve kanıt olmadan mesleklerinden ihraç edildiğine dair sorulan soruya ibrahim kalın, almanya'dan bir örnekle cevap vermek niyetindeyken, whataboutism safsatasına aşina gazeteci tim sebastian tarafından itirazla karşılaşıyor. şuradan izlenebilir:

https://youtu.be/mJazIlPM53A?t=1365

kaynak:
kasparov, g. k., & greengard, m. (2015). winter is coming: why vladimir putin and the enemies of the free world must be stopped (first edition). publicaffairs, 72.
tolstoyevski, i.(2020). safsatalar ansiklopedisi, epsilon yayınevi, 376.
mill, j. s. (1900). a system of logic: ratiocinative and inductive s. 488-501.

ilk defa 1975'te antony flew'in tanımlamış olduğu anlaması ve tespit etmesi kolay bir safsata türüdür.

immanuel tolstoyevski, ebedi eserinde bunu 'genellemenin çerçevesini sürekli daraltarak istisnalarla başa çıkmak' olarak tanımlıyor. gerçek islam bu değilcilik tam olarak bu safsataya denk geliyor.

örnek:
a: yozgat'tan adam çıkmaz.
b: ihsan oktay anar da yozgatlı
a: anar'ın babası istanbullu gerçek yozgatlı sayılmaz
b: hayko cepkin peki?
a: onun da ailesi yozgatlı ama kendisi istanbul'da büyümüş, o da sayılmaz
b: e tamam, ahmet hakan'a ne diyeceksin?
a: ...

kaynaklar
flew, a. (1975). thinking about thinking: or, do ı sincerely want to be right? fontana/collins, 53.
tolstoyevski, ı.(2020). safsatalar ansiklopedisi, epsilon yayınevi, 272.