basmakalıp içerik modeli nedir?

sıcaklık-soğukluk ve yetkinlik-yetersizlik eksenleri üzerinden "onlar"ı kategorize edişimizi gösteren bir model.

bu modeli orta dünya üzerinden açıklamak zannediyorum ki kimseyi incitmeden meseleyi anlatmaya en uygun yöntem olacaktır.

i- iyi
y- yetkin
k- kötü
yz- yetersiz

biz olarak insan ırkını alacağız. insanlar iy sınıfındadır. hem yardımsever, hem fedakar, hem anlayışlı hem de merhametli -yani- "iyi"lerdir. üstüne medeniyetler kurar, yüksek binalar ve mancınıklar yapar, en gelişmiş kılıçları ve miğferleri üretebilirler -yani- yetkindirler. insanlar kendi gruplarını her zaman bu kategoride anlarlar, iyi ve yetkin. buradaki esas duygu gururdur.

elfler ise ky sınıfındandır. soğukturlar, kibirlidirler, entel kuntel konuşurlar, insanları ve diğer ırkları aşağı görürler. bir yandan da en iyi silahları onlar yapar, en iyi ilaçları onlar bulur, madenleri en iyi onlar işler, savaşta en büyük faydaları onlar sağlar. onlardan bahsederken yüzümüz buruşur, kimse oturup bir elfle iki lafın belini kırmak istemez ancak bir yandan da elfin hakkını elfe vermek gerekir. buradaki esas duygu kıskançlıktır.

hobbitler ise iyz sınıfındadır. bir hobbit derdinizi dinler, işinize koşar, arkadaşı için canını feda eder, yemeğini paylaşır ve her zaman güvenilirdir. ancak kimse savaşta kullanacağı kılıcın ve kalkanın hobbit malı olmasını istemez. mecbur değilse kimse bir elf dururken bir hobbit doktora görünmez. mecbur değilse kimse hobbit ilacını elf ilacına tercih etmez. kimse evini insanlar, elfler, cüceler dururken hobbitlere yaptırmaz ve kimse savaşta sırtını bir hobbit'e dayamak istemez. buradaki esas duygu acımadır.

orklar ise kyz sınıfındadır. ölen arkadaşlarını yerler, kötü kokarlar, çirkindirler, hain ve korkaktırlar. öte yandan savaşmayı bilmezler, ordu idare edemez paso terse düşerler, kılıçları kalkanları zayıf, savaş aletleri işe yaramazdır. hem kötüdürler hem de beceriksiz. buradaki esas duygu ise tiksintidir.

siz de eğer dikkatli düşünürseniz "onlar" olarak tanıdığınız tüm grupları bu 4 kategoriden birinden gördüğünüzü fark edersiniz. mesela tuttuğunuz takımın en büyük rakibi hangi kategoriye girer? sizi terk eden eski manitanızın yeni sevgilisi? şirketinizdeki o "diğer" işi yapanlar?

onlar, "biz"in gözünde kategori de değiştirebilirler. mesela uruk-hai'ler orkların kyz'den ky'ye geçişini temsil eder. frodo ise iyz'den iy'ye geçerek elfler ülkesine geçmeye hak kazanmıştır. saruman iy'den ky'ye geçişin örneği iken hobbitlere yol gösterme sürecinde gollum kyz'den iy'ye geçişi temsil eder.

kaynak
s. fiske et al., "a model of (often mixed) stereotype content: competence and warmth respectively follow from perceived status and competition," jpsp 82 (2002): 878

sapolsky, r. m. (2021). davranış: en iyi ve en kötü haliyle insan biyolojisi. pegasus yayınları.s.407-412