tomasello'nun karşılılıklı bağımlılık hipotezini anlamak için anlamak zorunda olduğumuz, ahlakın evrimsel adımlarından bir tanesi.
(bkz: karşılıklı bağımlılık hipotezi nedir?)
insan ahlakının gelişmindeki 3 aşamayı formül olarak öncelikler verelim.
1- sen > ben buna duygudaşlık ahlakı diyoruz. annenin yavrusu için canını tehlikeye atması.
2- ben = sen buna hakkaniyet ahlakı diyoruz. bu şirketi ikimiz kurduysak paylarımız 50'şer.
3- biz > ben buna nesnel ahlak diyoruz. bu şirket senden de değerli benden de.
aşağıda ikinci aşamadan üçüncü aşamaya geçişi özetlemeye çalıştım.
tomasello konuya şöyle giriş yapar: " iddiamız, karşılıklı yarar amaçlı işbirliği etkinliklerine katılımın, müşterek fail "biz" olarak birlikte hareket edebilen insanların seçilmesine neden olduğudur.(1)" yani öncelikle işbirliği yapan her iki ortağın da ortak amaç yaratma becerisi ve güdüsü olmalıdır. evrimsel açıdan bakıldığında sorun büyük maymunlarda bu işbirliğini zorunlu hale getirecek bir durumun olmamasıdır. yani işbirliğinin eleyiciliği sapiens dışındaki maymunlarda bulunmamaktadır.
önemli ara bilgi (bkz: kendi kendine evcilleşme nedir?)
insanlarla ilgili özel durum işbirliğine mecbur oluşları ve bunu yapacak beceri ve güdülere sahip olacak kadar gelişmiş durumda olmalarıdır. önce diğer sapiensleri "sosyal araç" olarak kullanarak başlayan süreç insan işbirliğinin eşitleyici-denkleyici doğasının üyelerce farkedilmesine(2) ve insan potansiyelinin fiziksel olarak hazır zemininde(3) kolayca yeni bir tür psikolojik durumun meydana gelmesine yol açmıştır.
darwall bu konuda çok net bir iddia ortaya koyuyor : "kendi-öteki denkliğinin kabulü, ortaklar arasında karşılıklı saygıya ve ortakların eşit hak sahibi olduğu duygusuna zemin oldu ve bu da ikinci şahıs failleri yarattı.(4)" bu faillerin kendi aralarındaki sözleşmeler ve işbirliği normları "ben" ve "sen" i yarattı ve denkleştirdi. ancak bu ahlak anlayışı sadece yüz yüzeyken geçerliydi. taraflar acıktıkları zaman birbirini buluyor, işbirliği ile ortak maksadı gerçekleştiriyor sonrasında ise kendi hayatlarına geri dönüyorlardı. kalan ilişkilerin tümü büyük maymunlarla kıyaslanabilecek seviyede ilkeldi.
bu zemin üzerinde işbirliğini zorunlu kılan olay tahminen iki milyon yıl önce afrikada gerçekleşti. küresel bir soğuk ve kuraklık dönemi insanların diğer maymunlarla mücadele etmesine ve gıda kıtlığı ile karşı karşı gelmesine sebebiyet verdi. bu süreçte hayatta kalabilen, işbirliğine yatkın homolar zaman içinde avlanma inisiyatifini grup olarak ele almaya başladılar.örneğin homo heidelbergensis türünün sistemli bir şekilde avcılık yaptığı biliniyor(5). tekrar hatırlatmakta fayda var: insanlar bunu yapmaya mecburdu aralarında her gün grubun tümüyle birlikte avlanmaya yahut yem aramaya gitmeyenler varsa evrim onları açlıkla eliyordu. bu sert koşullar insanları birbirine de yüksek değer vermeye zorluyordu. zira sürünün sağa kaçışını engellemek için öne çıkacak adamın dahi hastalanması, mızrağının kırılması yahut bileğinin burkulması benim de açlıktan ölmeme sebebiyet verecek bir gelişme olabilir. insanlığın birbirini en çok sevdiği dönem muhtemel bu dönemlerdir.
bu süreçten insanların yardımsever kimseler olarak evrilecek çıktığını biliyoruz. zira 14 aylık bebekler yetişkinlere yardım etmek için son derece istekliyken(6), 2 yaşındaki çocuklar kendilerin maliyeti yüksek olsa dahi başkalarına yardım etmekte kararlıdırlar(7). üstelik bu eğitimle ilgili bir şey değildir. anneleri orada yokken ya da onları teşvik etmezken bile çocuklar yardımseverdir(8). üstelik çocuklar sadece mutsuz birisini gördükleri zaman bile yardım etmek istemektedirler(9). elbetteki çocuklardaki bu yardımseverliğin bir karşılık esasına dayandığını düşünebilirsiniz ancak yanılmış olursunuz, zira çocukların yardıma ihtiyacı olan birine yardım edildiğini gördüklerinde kendileri yardım etmiş kadar tatmin oldukları gözlemlenmiştir(10). henüz bitmedi, çocuklar babacandırlar yani eliniz kesilmişse ve çikolata almak isterseniz çocuklar size çikolata vermek yerine elinizi sarmaya çalışır(11).
konumuzla alakalı bir diğer veri çocukların özellikle işbirliği yaptıkları insanlara karşı ve daha önce zarar görmüş birine karşı daha da yardımsever olmalarıdır(12,13).
o halde şu sonuca ulaşabiliriz: insanlar içgüdüsel olarak, default ayarlarında yardımseverdirler ve bunun sebebi duygudaşlık ahlakıdır. (bkz: duygudaşlık ahlakı nedir?)
ortak faillikten devam edelim. tomasello ortak faillik ile iki kişinin aynı şeyi yapması arasındaki farkı yağmur yağarken yağmurdan kaçmak için aynı bir yere koşan iki kişi ile birlikte ava çıkmış iki kişinin halini göstererek netleştirir. birisinde öteki önemsizken diğerinde ötekinin önemli olduğunu ikisi de bilir. bu biliş bir ortak zemin ve güven ortamı yaratır. üstelik bu süreçte taraflar birbirlerinin rollerini de öğrenerek bu zemini güçlendirirler. bu durum arkadaşlık ötesinde bir sosyallik geliştirmelerini sağlar ve "ben", "sen", "biz" triosunu yaratır. bu trioda ben ve sen eşitken biz üstündür. bu andan sonra insanlar ortak eylemi kendi gözlerinden izledikleri kadar "biz" gözünden de kuşbakışı izlerler *ve ileride göreceğimiz normatif /nesnel ahlak'ın da kökenini oluştururlar.
ortak faillik, ikinci şahsın farkındalığı ve "biz"in bir parçası oluş aynı zamanda taraflara itiraz ve birbirini denetleme hakkı verdi. karşılıklı denetim tembel olana karşı "biz"i sahiplenme hakkını çalışkan olan üyeye sağladı ve bu sistem grup ve işbirliği büyüdükçe eşitlikçiliğin sağlamlaşmasına katkıda bulundu.
kaynaklar
1- tomasello, m. (2017). insan ahlakının doğal tarihi (2. bs). koç üniversitesi yayınları.s.56
2- nagel, thomas (1970). the possibility of altruism. oxford clarendon press.
3- margaret gilbert, joint commitment: how we make the social world, oxford university press, 2014.
4- darwall, stephen. (2006). the second-person standpoint.
5- stiner, mary. (2013). an unshakable middle paleolithic?. current anthropology. 54. s288-s304. 10.1086/673285.
6- warneken f, tomasello m. altruistic helping in human infants and young chimpanzees. science. 2006 mar 3;311(5765):1301-3. doi: 10.1126/science.1121448. pmıd: 16513986.
7- svetlova m, nichols sr, brownell ca. toddlers' prosocial behavior: from instrumental to empathic to altruistic helping. child dev. 2010 nov-dec;81(6):1814-27. doi: 10.1111/j.1467-8624.2010.01512.x. pmıd: 21077866; pmcıd: pmc3088085.
8 -warneken f, tomasello m. the emergence of contingent reciprocity in young children. j exp child psychol. 2013 oct;116(2):338-50. doi: 10.1016/j.jecp.2013.06.002. epub 2013 aug 3. pmıd: 23917162.
9- nichols sr, svetlova m, brownell ca. the role of social understanding and empathic disposition in young children's responsiveness to distress in parents and peers. cogn brain behav. 2009 dec;13(4):449-478. pmıd: 22639760; pmcıd: pmc3359013.
10- hepach, r., vaish, a., & tomasello, m. (2012). young children are ıntrinsically motivated to see others helped. psychological science, 23(9), 967–972. https://doi.org/10.1177/0956797612440571
11- martin, a., & olson, k. r. (2013). when kids know better: paternalistic helping in 3-year-old children. developmental psychology, 49(11), 2071–2081. https://doi.org/10.1037/a0031715
12- hamann, k., warneken, f. and tomasello, m. (2012), children's developing commitments to joint goals. child development, 83: 137-145. https://doi.org/10.1111/j.1467-8624.2011.01695.x
13- vaish, amrisha & carpenter, malinda & tomasello, michael. (2009). sympathy through affective perspective taking and ıts relation to prosocial behavior in toddlers. developmental psychology. 45. 534-43. 10.1037/a0014322.
hoş: tümü
|
bugün
başlıkta ara